تهيه و تنظيم از دبيرخانه نهمين نمايشگاه بينالمللي قرآن كريم،
چاپ اول: رشت، انتشارات كتاب مبين، 1380. 360ص. شابك: 3-06-7556-0964
روند پرشتاب تحقيقات و لزوم شناخت و آگاهي از پژوهشهاي انجام شده براي شناخت حوزه قابل پژوهش و بايستههاي تحقيقات، نيازمندي به آثار، كتابشناسي را يكي از بديهيات امر تحقيق كرده است.
در ساليان اخير، لزوم اين گونه آثار رو به تزايد گذاشته و فهارس كتابشناسي متعددي به چاپ رسيده است. به تازگي نيز دبيرخانه نهمين نمايشگاه بينالمللي قرآن كريم، كتابي به عنوان فهرست كتابهاي علوم و معارف قرآني چاپ شده به زبانهاي لاتين (1995 - 2001)، در 360 صفحه منتشر كرده است. كتاب حاصل جستجو در پنج پايگاه اطلاعاتي در شبكه اينترنت است كه براي امكان جستجوي مجدد از ادغام اطلاعات آنها خودداري شده و در ذيل هر پايگاه، نام كتب مختلف آمده است. در مجموع، 868 عنوان كتاب از پنج پايگاه اينترنتي در اين فهرست معرفي شده است.
هدف اصلي اين فهرست در مقدمه كوتاه فارسي كتاب چنين آمده است: «... آنچه حائز اهميت است برداشتهاي متفاوت خاورشناسان ميباشد كه در دو بعد علوم قرآني و معارف قرآني به انجام رسيده است... به همين منظور بر آن شديم تا كتابشناسي 868 عنوان كتاب چاپ شده در خارج از كشور را كه به زبان لاتين چاپ و منتشر گرديده است، به حضور هموطنان قرآنپژوه عرضه داريم».(مقدمه). با اين حال، بررسي دقيق كتاب نشانگر آن است كه اين اثر فاقد اعتبار لازم است و به جز معدود آثاري در آن، حاوي اطلاعات چندان مفيدي در حوزه قرآنپژوهي نيست. در ذيل به برخي از اين اشكالات اشاره شده است.
كساني كه با اينترنت سروكار دارند، ميدانند كه زبان متداول در آن انگليسي است و اغلب سايتهاي اينترنتي نيز اطلاعات خود را با آوانگاري انگليسي، درون سايتها وارد كردهاند. با اين حال، موارد فراواني در اين فهرست يافت ميشود كه اثري عربي يا فارسي به عنوان كتابي لاتين معرفي شده است. گرچه در مقدمه كتاب به اين نكته اشاره شده و علت آن را عدم ذكر زبان تاليف ياد كردهاند، اما فراواني اين آثار كه هر فرد با تاملي اجمالي بر عنوان آنها ميتواند زبان نگارش آنها را مشخص كند، قابل اغماض نيست. از آثار غيرلاتين در اين فهرست تاليفاتي به زبانهاي عربي، اردو، فارسي، هندي، تركي و مالايي قابل ذكر است.
ص 53 تا 85، شمارههاي 2 تا 76؛ ص 87، شمارههاي 81-82؛ ص 89، شمارههاي 84-97؛ ص 95، شمارههاي 99-102؛ ص 112، شماره 136؛ ص 131، شمارههاي 179-180؛ ص 136، شماره 191؛ ص 151، شمارههاي 236-237؛ ص 159، شماره 240؛ ص 186، شمارههاي 5-6؛ ص 87، شمارههاي 14-15؛ ص 188، شماره 20؛ ص 189، شماره 20؛ ص 195، شماره 64؛ ص 197، شماره 79؛ ص 200، شمارههاي 100-101؛ ص 202، شماره 109؛ ص 220، شماره 213؛ ص 224، شمارههاي 4، 6-7 و ص 284 شماره 42 (111 عنوان كتاب).
ص 72، شماره 47 (داستان پيامبران، تاليف علي موسوي گرمارودي)؛ ص 73، شماره 51 (جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن، تاليف محمدتقي مصباح يزدي)؛ ص 163، شماره 250 (ترجمه فارسي قرآن، به قلم بهاءالدين خرمشاهي)؛ ص 209، شماره 153؛ ص 210، شماره 161 (ترجمه قرآن به فارسي به قلم حسين خسروي) (5 عنوان).
ص 87، شماره 82؛ ص 96، شماره 103؛ ص 122، شماره 158؛ ص 123، شماره 161؛ ص 146، شماره 212؛ ص 147، شمارههاي 215-216؛ ص 151، شماره 224؛ ص 158، شماره 239 (9 عنوان).
ص 52، شمارها؛ ص 128، شماره 172؛ ص 129، شمارههاي 173 و 175؛ ص 149، شماره 221؛ ص 180، شمارهاي 292-293 (7 عنوان).
ص 94، شماره 98؛ ص 101، شماره 113؛ ص 111، شماره 134؛ ص 112، شماره 135؛ ص 114، شماره 141؛ ص 117، شماره 146؛ ص 118، شماره 147؛ ص 122، شماره 157؛ ص 123، شماره 159؛ ص 125-126، شمارههاي 164-167؛ ص 132، شمارههاي 181-188؛ ص 152، شماره 225؛ ص 181، شماره 296 (23 عنوان).
ص 128، شماره 171 (يك عنوان).
اگر به مقدمه فارسي كتاب نظري بيفكنيم - همان گونه كه در آغاز اين نوشته نيز به آن اشاره كرديم - هدف اصلي اين فهرست، آشنايي و در اختيار قرار دادن اطلاعاتي از پژوهشهاي خاورشناسان بوده است. بيشك خواننده ايراني تفسير ابن كثير (ص 158، شماره 238)، في ظلالالقرآن سيد قطب (ص 13 - 14، شمارههاي 1-11 تا 4-11؛ ص 115، شماره 143 و ص 195، شماره 69)، معاني القرآن فراء (ص 88، شماره 83؛ ص 263، شماره 2) و مشكاةالانوار غزالي (ص 169، شماره 266) كه بيشتر اخلاق و حديث است تا تفسير قرآن، و ترجمانالقرآن ابوالاعلي مودودي (ص 47، شمارههاي 60-61 و ص 218، شماره 205) را از زبانهاي اصليشان آسانتر ميتواند مورد استفاده قرار دهد.
يكي از مواردي كه به حجيم شدن كتاب كمك فراواني كرده است، ذكر ترجمههاي متعدد قرآن كريم است. از ترجمههاي مشهور چون برگردانهاي محمد مارمادوك پيكتال، ميراحمدعلي، رشاد خليفه، عبدالمجيد دريابادي، عبدالله يوسف علي، فضلالله نيكآيين، ماجد فخري تا ترجمههاي فرقه احمديه (قاديانيه) در اين فهرست به كرات ياد شده است. در موارد بسياري هم اطلاعات كافي درباره اين ترجمهها ذكر نشده است. اين موارد عبارتند از:
جرج سيل: ص 5، شماره 1؛ ص 199، شمارههاي 94-95.
عبدالله يوسف علي: ص 34، شماره 38؛ ص 36، شمارههاي 41 و 1-41؛ ص 44، شمارههاي 52-53؛ ص 168، شماره 264؛ ص 185، شماره 1 و ص 206، شماره 134؛ ص 210، شماره 163؛ ص 214، شمارههاي 182-183؛ ص 237، شماره 55؛ ص 246، شمارههاي 88-89؛ ص 255، شماره 120؛ ص 304، شمارههاي 81-1-81 و ص 298، شماره 72.
محمد مارمادوك پيكتال: ص 168، شماره 262؛ ص 194، شمارههاي 57-58؛ ص 195، شمارههاي 65-66؛ ص 214، شمارههاي 178-181؛ ص 236، شمارههاي 52-54؛ ص 245، شماره 84؛ ص 252، شماره 108؛ ص 274، شماره 24؛ ص 306، شماره 87؛ ص 309، شماره 92؛ ص 311، شماره 96-97 و ص 297، شماره 70-71.
رشاد خليفه: ص 25، شمارههاي 26-27؛ ص 204، شماره 127؛ ص 205، شماره 129؛ 145، شمارههاي 81-82 و ص 293، شمارههاي 61-63.
فضلالله نيكآيين: ص 203، شماره 122.
عبدالمجيد دريابادي: ص 34، شماره 37.
آربري: ص 254، شماره 116.
احمدعلي: ص 6، شماره 3 و ص 187، شماره 16.
محمد سرور: ص 175، شماره 280.
شاكر: ص 39، شماره 46؛ ص 216، شماره 191، ص 217، شماره 197 و ص 253، شمارههاي 112-113.
ن. جي. داود: ص 213، شماره 173.
ادوارد هنري پالمر: ص 44، شماره 51.
محمد فاروق اعظم ملك: ص 271، شماره 17.
ميرزا غلام احمد قادياني: ص 47، شماره 59.
مولانا محمدعلي: ص 107، شماره 128.
ماجد فخري: ص 172، شماره 272؛ ص 232، شمارههاي 36-37؛ ص 256، شماره 124؛ ص 300، شماره 75 و ص 313، شماره 101.
كالين ترنر: ص 173، شماره 275؛ ص 257، شماره 126؛ ص 307، شماره 88.
مورد جالب توجه در ذيل ترجمههاي قرآن در صفحه 242 است. در ذيل شمارههاي 71-72، ترجمه قرآن ريچاردبل با نام محمد ريچاردبل آمده است. ترجمههاي متعددي از قرآن نيز بدون اطلاعات مترجم آمده است. اين موارد عبارتند از: ص 165 و 168، شمارههاي 255 و 263؛ ص 171، شماره 271؛ ص 176، شماره 284؛ ص 199، شماره 89؛ ص 200، شماره 98؛ ص 203، شماره 118؛ ص 206، شماره 133، 139؛ ص 210، شماره 158؛ ص 211، شماره 168، 170-171؛ ص 242، شماره 69.
آثار متعددي كه ربط خاصي به مطالعات قرآني ندارند، نيز در اين فهرست معرفي شدهاند. در اينجا تنها به برخي از اين نوشتهها اشاره ميكنيم: ص 49، شماره 62؛ ص 106، شماره 126؛ ص 109، شماره 133؛ ص 116، شماره 145؛ ص 119، شمارههاي 149-150؛ ص 120، شمارههاي 152-153: ص 124، شمارههاي 162-163؛ ص 135، شماره 189؛ ص 171، شماره 270؛ ص 193، شمارههاي 53-54؛ ص 200، شماره 97؛ ص 209، شماره 152؛ ص 215، شماره 185؛ ص 216، شماره 190؛ ص 222، شماره 222؛ ص 246، شماره 86؛ ص 265، شماره 15 (كه شرح حال ابن عربي است).
جالب توجهترين اين كتب، آثار نگاشته شده درباره مكشوفات قمران است كه در اين فهرست معرفي شدهاند. مشكوفات قمران، حاوي برخي متون كهن مسيحي است كه اطلاعات جالبي در تاريخ متون مقدس مسيحيت و يهود دارد، ولي هيچ ربط خاصي با قرآن و قرآنپژوهي ندارد. تنها تشابه كلمه Quran و Qumran باعث شده كه فهرست يا فهرستنگاران اين اطلاعات را در اين مجموعه بياورند. اين موارد عبارتند از: ص 240-241، شمارههاي 65-68؛ ص 250، شماره 101؛ ص 258، شماره 132. بر اين مجموعه بيفزاييم كتب فراواني را كه در عنوان ناشر آنها كلمه قرآن (Quran) آمده بوده است، اما محتواي كتاب هيچ ارتباطي با معارف و مطالعات قرآني ندارد.
مواردي كه اطلاعات ناكافي درباره اثري ارايه شده، فراوان است. فيالمثل به نام علامه سيدمحمدحسين طباطبايي در ذيل ترجمههاي الميزان به صورت العلامهالسيد اشاره شده است (ص 186-187، شمارههاي 7-13). در صفحه 247، شماره 90، ترجمه قرآن ادوارد هنري پالمر كه در مجموعه متون مقدس شرق (Sacred Book of East) چاپ شده است، بدون نام وي آمده است و در عوض نام فردي با عنوان چارلز ف. هورن، بدون توضيح اينكه وي ويراستار يا مترجم است، ذكر شده است. شگفتترين مثال در صفحه 200، شماره 98 است كه در آن تنها آمده است: قرآن [ترجمه فرانسوي ]، نويسنده: حضرت محمد!
از 868 عنوان كتاب فهرست شده، 146 عنوان كتاب به زبانهاي عربي، مالايي، هندي، تركي، اردو و فارسي است، 88 عنوان ترجمه قرآن به زبان انگليسي است، حدود 26 عنوان كتاب هيچگونه ربطي به قرآن و علوم قرآني ندارد. جمع اين آثار، 260 عنوان كتاب است كه 30 درصد از كل كتاب را دربرميگيرد. نهايت بيدقتي در تهيه اين فهرست در مواردي است كه نام قرآن، بخشي از عنوان ناشر بوده است و اثر ذكر شده، هيچ ربطي به موضوع كتاب ندارد. از اين موارد ص 106، شماره 126؛ ص 123، شماره 160 و ص 136. شماره 192 قابل ذكر است. مواردي نيز موجود است كه اثر معرفي شده، نوار قرائت قرآن است. از اين موارد ميتوان به دو مورد در ص 111، شماره 134 و ص 112، شماره 135 اشاره كرد.
توجه به نحوه گردآوري و ارائه اطلاعات در اين فهرست، نشان دهنده شتابزدگي كامل و عدم تخصص و عدم مشاوره در تهيه آن است. اغلاط و اشتباهات فني و علمي در اين كتاب چندان زياد است كه تهيه مجدد اين فهرست براساس ضوابط علمي، وقت بسيار كمتري از تصحيح اشتباهات فراوان آن ميخواهد. به راستي آيا مسئولان امر در تهيه اين كتاب به درستي ميدانستهاند چه ميخواهند؟